IDADE MEDIA

​

SOCIEDADE

​

Logo da caída do Imperio Romano boa parte do territorio que actualmente ocupa Europa divídese en pequenos reinos ou feudos nos que o poder político exérceo a nobreza, aristócratas, señores feudais que son os posuidores da terra e polo tanto tamén do poder económico.

​

O clero tamén podía ser posuidor de terras e asimesmo acumulaba unha grande riqueza cultural e artística. Constrúen numerosos mosteiros e catedrais convertidos en centros culturais que acumulan o saber da época nas súas bibliotecas. A importancia do clero nesta época fai que a relixión na sociedade estea presente en múltiples aspectos da vida convertindo á Idade Media nun periodo caracterizado polo teocentrismo

​

O resto da poboación prácticamente eran súbditos dos anteriores (nobres ou clérigos), vasalos que traballaban as súas terras de cuxa explotación tiñan que ceder unha parte aos seus señores. A cambio, o pobo recibía protección militar ou espiritual dos terratenentes. (Ver vídeo)

​

​

MÚSICA

​

MÚSICA RELIXIOSA MONÓDICA (CANTO GREGORIANO)

​

A música relixiosa desenvolverase nos centros relixiosos ligada á liturxia do rito cristián. Tradicionalmente críase que o papa Gregorio Magno (de aí o nome "gregoriano") impulsara a compilación dunha serie de cantos relixiosos (de autoría non coñecida) para unificar o rito cristián en todo este territorio , pero agora crese que foi feito polos reis carolinxios nos sec. VIII e IX.

​

Era un repertorio pechado de cantos interpretadas por monxes que debían saberse de memoria. Estes cantos eran:

​

 - monódicos: interpretados a unha única voz

 - a capella, sen acompañamento instrumental

 - corais (coro de monxes, aínda que podía haber pasaxes solísticos)

- Empregan modos. Continúan co sistema de escalas semellante ao que existía na Antiga Grecia.

 - con ritmo libre, adaptado á pronunciación e significado do texto

 - musicalizan textos sagrados en latín.

​

Exemplo: "Pater noster" (Ver vídeo)

​

O propósito fundamental do canto gregoriano era o de ser o soporte ou vehículo da palabra de Deus, dos himnos relixiosos, dos evanxeos. A mensaxe, a palabra, o texto era o máis importante. De feito rexeitaban o exceso de adorno musical e por suposto o acompañamento instrumental. A lingua empregada era a oficial da Igrexa naquel tempo: o latín. Carecía de acompañamento instrumental; era, polo tanto “a capella”. Sen embargo hai constancia de instrumentos vencellados ao ámbito eclesiástico (Ver vídeo)

​

Transmitir a palabra de Deus a través da música tiña un propósito pedagóxico, instructivo e posiblemente fora un bo recurso nemotécnico para memorizar esas ensinanzas. A música debería imitar ou asemellarse ao xeito en que un orador declamaría ou recitaría un texto e iso facía que non se usara un ritmo marcado se non “libre”, evitando a sensación de un pulso marcado senon máis ben dun fluir sonoro relaxante, envolvente e moi continuo.

​

Os 3 grandes estilos de canto gregoriano que xurdiron virían determinados pola acomodación da melodía ao texto en canto a correspondencias entre:

​

Número de notas <———> sílabas

​

Cando un canto gragoriano presenta:

​

unha nota cantada ——————-por cada sílaba pronunciada do texto ———> ESTILO SILÁBICO (Ver vídeo)

​

entre 3 - 5 notas cantadas ———-— por cada sílaba pronunciada do texto: ———> ESTILO NEUMÁTICO (Ver vídeo)

​

moitas notas cantadas —————-—- por cada sílaba pronunciada do texto: ———> ESTILO MELISMÁTICO (Ver vídeo)

​

​

​

​​

ESCRITURA MUSICAL: (Ver Vídeo)

​

A escritura musical que dá orixe ao sistema que actualmente empregamos (pentagrama con notas de cabeza redonda) empeza a desenvolverse arredor do ano 1020.

​

Os primeiros datos de notación musical na historia veñen da Antigüidade Grega. Os poucos restos de escritos musicais daquela época amosan como anotaban os sons musicais a través de letras. Tiñan unha notación alfabética. A cultura romana herdou este sistema de notación.

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

Epitafio de Seikilos (Ver Vídeo)

​

​

Coa chegada da Idade Media e a aparición dos códices onde se rexistraban por escrito os cantos gregorianos que os monxes debían saber de memoria (o equivalente a unas 80 horas de música!!!), os cantores viron a necesidade de facer anotacións escritas a modo de recordatorios por riba das liñas do texto da letra das pezas que interpretaban. Eran trazos esquemáticos, aproximados, que simbolizaban a dirección melódica do canto que acompañaba o alí escrito. Eses bosquexos, chamados neumas, imitaban o xesto que coa man facía no aire o director do coro cando indicaba aos cantores-monxes como debían entoar. Este tipo de notación aproximativa, imprecisa, e que servía de recordatorio aos cantores chámase notación neumática.

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

Notación neumática

​

​

Posteriormente, estes neumas empezaron a colocarse sobre un número de liñas progresivamente crecente. Comezaron con unha e foron incrementándose ata consolidarse 4 para a música relixiosa. As liñas representaban alturas de notas indicándose cunha letra (ao igual que na notación alfabética da antigüidade grega) o nome dunha delas ao inicio da liña. 

​

Durante a Idade Media tamén se empregou a chamada notación cadrada. Entre os amanuenses empezou a extenderse o uso dun tipo de pluma con punta biselada cuxo trazo era cadrado. O sistema de notación evoluciona indicando cada son individual como un elemento gráfico expresado cun trazo cadrado.

​

Vídeo explicación partitura canto gregoriano: (Ver vídeo)

​

Tamén é medieval a aparición do nome actual das notas. O paso da denominación de letras a sílabas débese a Guido d’Arezzo. Este monxe e mestre de música propúxose que os seus alumnos memorizaran a afinación das notas da escala. Para iso valeuse do Himno adicado a San Xoan “Ut queant laxis” no que cada verso comezaba nunha nota sucesiva da escala dende DO. Deste xeito entoando só a primera sílaba de cada verso conseguiríase cantar a escala de DO.

​

"Ut queant laxis": (Ver vídeo)

​

Sen embargo, se ves a partitura do vídeo comprobarás que a primeira nota non coincide coa sílaba "DO" nin a primeira do último verso coa sílaba "SI". A primeira sílaba en principio era "ut" pero acabou cambiándose por "DO" que procede dunha palabra moi importante no mundo relixioso: DOminus ("señor"). Por outra parte, a sílaba inicial do último verso ("sanc") foi cambiada pola sílaba "SI" que procede da unión das primeiras letras de Sanct Ioannes que é o nome en latín do santo ao que estaba adicado este himno. Resulta así a nota SI. 

​

​

​​

APARICIÓN DA POLIFONÍA NA MÚSICA RELIXIOSA

​

A partir do s. IX os músicos relixiosos renovan os cantos da Igrexa. Para iso empezarán a "experimentar" coa polifonía. Comezarán tomando unha melodía dun canto gregoriano xa existente (á que chamarán vox principalis) e superpoñerán outra melodía simultánea á que chamarán vox organalis. Deciden que a distancia que deben manter entre sí estas dúas voces e de 5ª. Deste xeito crean un novo tipo de peza musical: o organum.

 

O número de voces organalis que se engaden pode ser variable. Se só engaden unha xa dixemos que ten que estár unha 5ª por riba da voz principalis e chamarémoslle organum duplum.

​

Se engadimos unha segunda vox organalis (xa sería un organum triplum) estará colocada unha 4ª por debaixo da vox principalis. Se engadísemos unha terceira vox organalis teríamos un organum quadruplum, e se colocaría unha 4ª por riba da primeira vox organalis (ou o que sería o mesmo: unha 8ª por riba da vox principalis) (Ver breve vídeo explicativo)

​

Este que acabamos de explicar sería un tipo de organum que chamamos Paralelo porque todas as melodías que combina polifonicamente camiñan simultáneas e gardan sempre unha distancia constante entre sí.

​

Pero existiu tamén outro tipo de organum que chaman Florido ou Melismático. Neste, a vox principalis alonga moito as notas da melodía do canto gregoriano no que se inspira e, sobre ela, a vox organalis (normalmente só unha) faiunha melodía nova chea de melismas melismas. (Escoita Leonin)

​

Estes 2 tipos de organum todavía presentan un tratamento do ritmo semellante ao do canto gregoriano (libre). Aínda non se aprecia un pulso medido, estable e constante. Non será até máis adíante cando se faga unha polifonía máis complexa que combine diferentes melodías simultáneas pero suxeitas a un esquema rítmico marcado e constante (como por exemplo este do s. XIII de Perotin (Escoita Perotin)

​

Máis adiante (s. XIV) aparecen novas formas polifónicas coma:

​

Motete: composición vocal, polifónica, baseada en melodías litúrxicas gregorianas. (Ver primeiros motetes) - (Ver motetes máis tardíos ne Idade Media)

​

Canon: composición polifónica, na que as voces entran sucesiva e escalonadamente, unha tras outra, repetindo a mesma melodía. (Ver vídeo)

​

​

​

A MÚSICA PROFANA OU CIVIL

​

O propósito desta música era o de amenizar festas, entreter, acompañar danzas en plazas, castelos, casas señoriais…

Uns dos artistas máis relevantes neste estilo de música serán os trobadores.

​

Os trobadores foron poetas-músicos aristócratas que ían de corte en corte actuando e proporcionando lecer e diversión a outros aristócratas. Provenza en Francia ou Galicia foron territorios onde a súa actividade estivo especialmente presente. A temática das súas pezas músico-poéticas era amorosa aínda que tamén podían ensalzar a heroicidade de cabaleiros ou mesmo tratar temas satíricos. Dentro da temática amorosa hai que destacar aquelas obras nas que o trobador declara o seu amor á muller doutro nobre (amor cortés). Trátase dun amor non carnal que só ten como obxecto enaltecer as virtudes físicas e morais desa muller. As cantigas de amor da nosa Lírica Galego-Portuguesa medieval son un bo exemplo. (Vídeo trobadorismo)

​

Que é o amor cortés? (Ver video)

​

Outros dos músicos-intérpretes desta época son os xograres. Estes non teñen unha procedencia social aristocrática como tiñan os trobadores, e normalmente non compuñan poemas ou obras musicais. Eles só eran intérpretes que combinaban a súa destreza para cantar e tocar instrumentos con outras habilidades como acrobacias, números circenses, etc...

​

Diferenzas entre xograres, trobadores (e goliardos) (Ver vídeo)

​

A música civil que vimos estudar será monódica, escrita a unha única voz. Tamén será modal, é dicir, emprega un sistema de escalas semellantes aos que xa se empregaban na Antiga Grecia. Sen embargo, a diferenza da relixiosa, pode ter acompañamento instrumental (non ten que ser a capella). O xeito en que os instrumentos acompañaban á voz era tocando as mesmas notas que aquela simultáneamente ou facendo pequenos adornos ou variacións (heterofonía). 

 

• Os textos estaban escritos na lingua propia de cada territorio (lingua vernácula).

• O ritmo das obras era marcado, con acentos claros (pode chegar a ter carácter bailable)

• A melodía era cantabile, con estructura clara e repetitiva para axudar á súa memorización.

 

As composicións dos trobadores galego-portugueses levan o nome de cantigas. Segundo a súa temática estas podían ser:

 

• Cantigas de amor: louvaban as virtudes físicas e morais da súa amada (aristócrata), sendo este un amor dirixido á unha muller casada, á que se refire como “senhor” ou incluso “cabaleiro”. Esta temática procede de cancións que xa facían os trobadores na zona de Provenza (Francia). (Ver vídeo)

• Cantigas de amigo: nestas, o trobador, escribe e canta como se fose unha muller que lamenta a ausencia do seu amado (“amigo”). Este tipo de temática parece común ao mundo árabe. As cantigas de Martín Codax son deste tipo. (Ver vídeo)

• Cantigas de escarnio e maldicir: son cantigas nas que o autor critica, búrlase dalgunha circunstancia (social, política, rivalidade entre poetas, nobres, cabaleiros…) (Ver vídeo)

 

En Galicia terán especial relevancia un conxunto de pezas especias: as “Cantigas de Santa María”. En principio poderían relacionarse coa música relixiosa pola súa temática, pero teñen trazos que as alonxan das caráctersticas propia da música relixiosa propia da Idade Media: a lingua non era o latín, presentaban un carácter rítmico marcado, un deseño repetitivo e ben estructurado da súa melodía, a aceptaban acompañamento instrumental.

 

Este conxunto de pezas adicadas a Sª María foron un intento do rei Afonso X O Sabio (1221 - 1284) de compilar obras espalladas por toda Europa ensalzando á Virxe.

​

Escoita unha delas: Santa María Strela do Dia (Ver vídeo)

 

​

​

INSTRUMENTOS NA IDADE MEDIA

​

Instrumentos:

 

• Órgano portátil (https://youtu.be/mrMhTIUZXvU)

• Viola (https://youtu.be/8yrAci3P5xc)

• Arpa (https://youtu.be/5paGYTpHoIM)

• Zanfona (https://youtu.be/DtiRiIdE_Co)

• Gaita (https://youtu.be/oecDDO96RK0)

• Salterio (https://youtu.be/0NafOksjVGk)

• Organistrum (https://www.youtube.com/watch?v=dg5J1cQs7CM)

​

​

​

​

​

​